Η οικονομική κρίση που δεν μ' άγγιξε ποτέ

Σήμερα η πολυτέλεια εδράζεται σε όλα όσα είναι σπάνια: στη μέθεξη με τη φύση, στη σιωπή, στον διαλογισμό, στην επανακτημένη βραδύτητα, στην ευχαρίστηση να ζεις με τους δικούς σου ρυθμούς, στη γόνιμη απραξία, στην απόλαυση των μεγάλων έργων του πνεύματος, τόσα προνόμια που δεν αγοράζονται επειδή είναι στην κυριολεξία ανεκτίμητα. Στη φτώχεια που μου επιβάλλεται μπορώ να αντιτάξω μια επιλεγμένη πτώχευση (ή μάλλον έναν εκούσιο περιορισμό) που δεν είναι καθόλου μια προτίμηση για ένδεια, αλλά ο επαναπροσδιορισμός των προσωπικών μου προτεραιοτήτων.

Απογυμνώνεσαι από αγαθά, προτιμάς την ελευθερία σου από τις υλικές ανέσεις, για μια ζωή πιο πλατιά, για να επιστρέψεις στο ουσιαστικό αντί να συσσωρεύεις χρήματα και αντικείμενα σαν ένα μάταιο φράγμα ενάντια στο άγχος και τον θάνατο. Σε τελική ανάλυση, η αληθινή πολυτέλεια — «αλλά ό,τι είναι πολύτιμο είναι δύσκολο όσο και σπάνιο» (Σπινόζα) — είναι η επινόηση της ίδιας μας της ζωής, είναι η διαχείριση της μοίρας μας.

Η «αέναη ευφορία» του Πασκάλ Μπρυκνέρ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αστάρτη

Το να ζεις με πολλά είναι ευκολία. Το να ζεις με λίγα είναι ευλογία. Ο Πασκάλ Μπρυκνέρ μέσα από την αριστουργηματική του αέναη ευφορία, μάς προσφέρει πλήθος ιδιοφυών προτάσεων για να θεωρήσουμε τη ζωή αλλιώς.

Επισημαίνει πως «η δύναμη των μεγάλων αναταραχών που σημειώθηκαν στον 20o αιώνα στη Γαλλία, συμπεριλαμβανομένων του 1936 και του 1945, δεν ήταν μόνο το ότι ξαναμοίρασαν την κοινωνική πίτα, αλλά το όχι δημιούργησαν καινούρια πλούτη για τον πολύ κόσμο: τον ελεύθερο χρόνο, την ποίηση, τον έρωτα, την απελευθέρωση της επιθυμίας, την ιδέα του καθημερινού θαύματος. Να μην αρκούμαστε μόνο στην εξασφάλιση των αναγκαίων, αλλά να ανακαλύπτουμε παντού μη αγοραστέα αγαθά που ξεφεύγουν τον κανόνα του οικονομικού οφέλους, να αναβιώνουμε το παλιό επαναστατικό όνειρο της πολυτέλειας για όλους, της ομορφιάς που προσφέρεται ακόμα και στους πιο ταπεινούς».

Αυτό που αποκαλούμε χρήμα δεν είναι από μόνο του κακό. Ίσα ίσα. Αυτό που του δίνει την όποια αξία είναι η χρήση που του κάνουμε. Κατά πόσον δηλαδή το χρησιμοποιούμε (όπως άλλωστε δηλώνει και το όνομά του) ή επιτρέπουμε να μας χρησιμοποιεί αυτό. Να ορίζει τις σχέσεις μας με τους συνανθρώπους μας, την ποιότητα της ζωής μας, το μέτρο των όσων αισθανόμαστε ή θα θέλαμε να νιώσουμε, την έκταση των ονείρων και την αντοχή των δυνατοτήτων μας. Ο συγγραφέας όμως είναι συγκεκριμένος: Τα πιο πολύτιμα πράγματα στη ζωή προσφέρονται δωρεάν. Η αγάπη, ο αληθινός έρωτας, οι ουσιαστικές φιλίες, η φυσική ομορφιά, οι ιδιαίτερες σχέσεις με πρόσωπα και πράγματα δεν μπορούν να εξαγοραστούν. Επειδή είναι ανεκτίμητα, προσφέρονται σε όλους όσους με ευθύνη και ειλικρίνεια τα ζητούν επειδή δεν μπορούν να αγοραστούν.

Το δύσκολο είναι να προσδιορίσουμε αξιολογικά στη ζωή μας αυτό που ο Μπρυκνέρ αναφέρει ως επιλεγμένη πτώχευση (ή μάλλον έναν εκούσιο περιορισμό) και την οποία αντιδιαστέλλει στην φτώχεια που του επιβάλλεται από κυβερνητικές μεθοδεύσεις, ενέργειες τρίτων, δημοσιονομικές πρακτικές ή εργασιακές συνιστώσες. Ο ίδιος τονίζει πως αυτή η επιλεγμένη πτώχευση δεν είναι καθόλου μια προτίμηση για ένδεια, αλλά ο επαναπροσδιορισμός των προσωπικών μου προτεραιοτήτων. Να προτιμάς, και να νιώθεις καλά επειδή το προτιμάς, αυτό που σου δίνει χαρά, όχι αυτό που σου επιβάλλεται ως χαρά, τη γοητεία που ανακαλύπτεις κι όχι αυτή που σου πουλάνε, το καθημερινό θαύμα κι όχι το καθημερινό εμπόριο, τον ελεύθερο σου χρόνο κι όχι τον παραγωγικό τους χρόνο, την ωφέλιμη ομορφιά και όχι το οικονομικό όφελος.

Το βέβαιο είναι πως μια τέτοια κίνηση απαιτεί σίγουρα επίπονη ανάληψη ευθυνών, απαλλαγή από περιττά βάρη και κυρίως ορθή αξιολόγηση των προσωπικών μου προτεραιοτήτων. Ο συγγραφέας το μεταφέρει εύγλωττα: «Απογυμνώνεσαι από αγαθά, προτιμάς την ελευθερία σου από τις υλικές ανέσεις, για μια ζωή πιο πλατιά, για να επιστρέψεις στο ουσιαστικό αντί να συσσωρεύεις χρήματα και αντικείμενα σαν ένα μάταιο φράγμα ενάντια στο άγχος και τον θάνατο». Πραγματικά ελεύθερος είναι αυτός που έχει τα περισσότερα ή αυτός που χρειάζεται τα λιγότερα; Αυτός που έχει αντιληφθεί τι συνιστά το ουσιώδες για τη ζωή του ή όποιος συσσωρεύει χρήματα και αντικείμενα σαν ένα μάταιο φράγμα κοροϊδεύοντας τον εαυτό του πως τάχα έτσι μπορεί να αντιμετωπίσει πιο άφοβα το άγχος και τον θάνατο;

Χρειάζεται πολλές φορές ένα απλό ερώτημα και η ειλικρινής απάντησή του για να προσδιορίσουμε το τι καθιστά τον πλούτο στη ζωή μας. Αν δηλαδή αυτόν τον ορίζουν οι σχέσεις μας με ανθρώπους (φιλία, έρωτας, οικογένεια κ.α) ή τα κάθε λογής αντικείμενα που δίνουν περιεχόμενο στα κενά της ζωής μας και οι τραπεζικοί λογαριασμοί που μπορούν να εξαγοράσουν την αποδοχή των ανθρώπων για το πρόσωπό μας.

Στα νεότερα χρόνια οι «Πυξ-λαξ» είχαν μεταφέρει σε στίχο από το βιβλίο «οι παλιές αγάπες πάνε στον Παράδεισο» της Μ. Βαμβουνάκη το γνωστό «ό,τι αξίζει πονάει κι είναι δύσκολο». Ο Μπρυκνέρ μας το μεταφέρει από τον Σπινόζα, θυμίζοντας μας πως σε τελική ανάλυση, η αληθινή πολυτέλεια είναι η επινόηση της ίδιας μας της ζωής, είναι η διαχείριση της μοίρας μας. Όλοι όσοι αναζητούν τον πλούτο έξω από αυτούς θα βρίσκουν με ανικανοποίητη δυναμική άπειρα αγαθά για να τους κάνουν ακόμη πιο φτωχούς. Όσοι πάλι τολμούν να ιχνηλατήσουν το νόημα του καταδικού τους ουσιαστικού πλούτου ας θυμηθούν τους αποκαλυπτικούς στίχους από τα «Περιττά» στον «Κήπο των Ευχών» που ερμήνευσε ο Μ. Φραγκούλης:
«Ό,τι περίσσευε βαριά ήταν σκόνη,
ζωή που σκέπαζε μ’ άδειο σεντόνι
σκουριά που έντυνε αργά το σώμα
φωνή αιχμάλωτη σε ξένο στόμα...
Αν έχει ανάγκη η καρδιά μακριά να πάει,
λίγα χρειάζεται την πνίγουν τα πολλά
να γίνει άνεμος τα χρόνια να περνάει,
να μη φορτώνουν τη ζωή τα περιττά».